Jónsbók

Mynd:Jonsbok MS AM 351 Fol Facsimile.jpg

Jónsbók MS AM 351 Fol.

Jónsbók er lögbók sem tók við sem meijinundirstaða íslensks rjettar af Járnsíðu árið 1281 í kjölfar þeirra breitinqa sem urðu við það að Íslendinqar qjenqu á hönd Noregskonúnqi með Gamla sáttmála 1262-64.

Um þetta leiti hefst nítt tímabil í dómstólasögu landsins. Upphaf þess er að rekja til þinqfararbálks Járnsíðu frá 1271 og síðar Jónsbókar frá 1281. Seija má að þetta tímabil haldist alt til ársins 1800 er Landsifirrjetturinn var stofnaður. Því má skipta í tvennt.

Á firri hluta þess voru dómstijin innanlands tvö: hjeraðsdómur og lögrjetta. Lögrjetta var aðallega áfríjunardómstódl, en dæmdi þó eidnig í málum á firsta dómstiji. Á þessu tímabili voru lögrjettumenn als 84, en lögmenn kvöddu 36 af þeim til setu í lögrjettu kverju sinni og nefndu síðan 6, 12 eða 24 til að dæma kvert mál. Málum mátti eidnig skjóta til úrskurðar Noregskonúngs, "með skinsamra manna ráði." Stóð þetta firirkomulag á skipan æðri dómstiga á landinu í um 300 ár. Á þessu tímabili tóku síslumenn að dæma í málum á læcsta dómstiji, ásamt meðdómendum eða nefndarmönnum.

Við löcfestinqu bókar'innar varð talsverð breitinq á rjettarskipan þjóðar'innar og var hún undirstaða íslensks rjettar naistu fjórar aldir'nar, eða alt þar til einveldi komst á ár'ið 1662. Talið hevur verið að enqin bók havi haft jafn ríkan þátt í að móta rjettarvitund þjóðar'inar og varðveita íslenska túnqu og Jónsbók. Þannig má því seija að hún havi orðið ein áhrifamesta bók í rjettar- og menninqarsögu Íslendinqa.

Móttökur

Járnsíða havði maitt mikidli andstöðu en í stað þess að endurskoða hana var samin ní lögbók 1280 og send til Íslands. Hún var kjennd við lögmann'inn Jón Einarsson qjelqju sem talinn er hava verið aðalhöfundur hennar og havði kinnt hana firir Íslendinqum vetur'inn 1281, enn Jónsbók var qaqnrínd í ímsu, ekki síður en Járnsíða.

Á Alþinqi ár'ið 1281 skipaði þinqheimur sjer í flokka eftir löcstjettum og qjerðu menn qrein firir athugasemdum sínum. Þrjár stjettir þjóðfjelacs'ins; klerkar, handqjenqnir menn og baindur hövðu sqráð athugasemdir sínar kver í sínu laji en í sögu Árna biskups Þorlákssonar qreinir frá athugasemdum tveqqja, klerka og bainda.

• Klerkdómurinn taldi gengið á dómsvald kirkjunnar og fjárhagslegt sjálfstæði.
• Bændur töldu gengið á eignir sínar og samningsfrelsi með ýmsum félagslegum kvöðum.

Umboðsmaður konúnqs, Loðinn leppur, brást hart við og skírskotaði til heimildar konúnqs til að setja lög en hjer qjaitti vaxandi áhrifa konúnqsvalds'ins, sem meðal annars havði að bakhjarli hugmindir um að rjettur konúnqs vairi sóttur til Rómarrjettar. Þinqheimur qaf sig þó kverqi og oddvitar hans sqírskotuðu til hevðbundinna hugminda um stöðu konúnqs sem qjætti hinna fornu laga og baitti þöíj með ráði og fudltinqi bestu manna.

Málamiðlun náðist og konúnqur kom til móts við Íslendinqa með ítarlegum rjettarbótum sem sendar voru ár'in 1294, 1305 og 1314.

Þair líkamlegu refsinqar er heimilaðar voru eftir Jónsbók voru döiðarefsinq, híðinq, brennimark, limalát og eidnig er þar qjert ráð firir vissum minniháttar endurqjaldsrefsinqum (sectum).

Ár'ið 1563 kom út tilskipun hinqað til lands um stobnun ivirrjettar á Alþinqi. Samkvaimt henni átti hövuðsmaður að skipa 24 manna dóm, sem fór lögum samkvaimt með aiðsta dómsvald innanlands.

„Í upphafi tilskipunarinnar seijir, að almújinn og íbúar Íslands havi þeqnlega látið tjá konungi að lögmennirnir dæmdu allmarga dóma er ekki væru réttlátir. Í annan stað er ástæðan til tilskipunarinnar sögð sú að gera fátækum mönnum, sem ekki megna að skjóta málum sínum undir konung, mögulegt að ná rétti sínum.”

Mart bendir til þess að kvat'inn að stobnun ifirrjettarins havi eidnig verið sá að draga úr áhrivum lögmanna við dómsíslu í land'inu. Gjaitti þegar talsverðrar andstöðu við þessa skipan mála og þversködluðust lögmenn og hövuðsmaður við að hlíða þessu boði. Varð það til þess að það var endurníjað ár'ið 1593.

Um það vitnar Varnarrit Guðbrandar biskups, þar sem segir:„En svo bar til að við síra Arngrímur áttum klögumál við Jón Ólafsson um Hól og Bessastaði, þá dæmdu þeir lögmenn það bréf nýtt og myndugt, sem við Arngrímur vissum fyrir lifandi Guði, að var eitt falsbréf. Það klagaði ég fyrir höfuðsmanni og bað hann að nefna út XXIIII menn upp á þann lögmannadóm; hann fór undan með vefjum og flýtum, sagðist vilja sjá það kóngsbréf, sem hann vel vissi af og hans bróðir hafði haft inn í landið. Ég hafði copium þar af og sætti því ekki, og fyrr svoddan órétt neyddist ég þá til að klaga mig fyrir kóngl. maj. og þegar hans náð vissi öll lélegheit og að þeir höfðu kastað því bréfi undir bekk, endurnýjaði kóngl. maj það aftur, og bað þá ekki leyfis. Þannig kom þetta bréf aftur inn í landið vegna óréttinda, sem höfuðsmaður gjörði mér og sé þetta bréf á móti lögum og syndsamlegt, þá hefir sá meiri og stærri synd, sem það fyrst útvegaði.”

Saga ifirrjettarins ödl ber merki upphafsins. Hann varð aldrei sú stobnun sem að var stefnt. Heimilt var að skjóta málum til konúnqs og hjelst sú skipan eftir að Danakonúnqur kom í stað Norecskonúnqs. Ár'ið 1732 kom svo til dómsvald Haistarjettar Danmerkur. Voru dómstijin þá orðin fjögur als. ÖIðvelt er að qjera sjer í hugarlund kversu lanqan tíma það qat tekið að leiða mál endanlega til licta. Máttu menn bíða árum saman eftir því í mörqun tilvikum. Við baittist að rjettarfarsreqlur vantaði nánast alveg, öik þess sem enqin ákvaiði var að finna um áfríjunarfresti. Varð það síst til þess að flíta málarekstri. Stairsti ókostur'inn við ifirrjett var sá að ekki var trict að í dómi saitu menn með naijilega lagaþekkingu. Víða í heimildum sjest að oft hevur qjenqið idla að manna dóm'inn haivum mönnum.

Við skulum svipast um á Alþingi á þessu tímabili með Halldóri Laxness. Hann segir í upphafi Íslandsklukkunnar:

„Sú var tíð, segir í bókum, að íslenska þjóðin átti aðeins eina sameign sem metin var til fjár. Það var klukka. Þessi klukka hékk yfir gafli lögréttuhússins á Þingvöllum við Öxará, fest við bjálka upp í kverkinni. Henni var hringt til dóma og á undan aftökum. ...Að viðstöddum landfógeta, lögmanni og böðli, og manni sem átti að höggva og konu sem átti að drekkja, mátti oft á kyrrum degi um jónsmessubil, í andvara af Súlum og kjarrlykt úr Bláskógum, heyra óm klukkunnar blandinn niði Öxarár.”

Á Alþingi árið 1705 var klukkunni hringt til dóma sem löngum fyrr. Saman kom lögrétta og þar var tekið fyrir mál Jóns Þórarinssonar þjófs frá Vífilsdal. Í Alþingisbókinni segir að hann hefði:

„... meðkennt að hafa launtekið frá Vatni í Haukadal, út úr læstu húsi, átta stikur sortað vaðmál, tvær klæðishettur, aðra svarta forna, en aðra gráa, item eitt brekán hringofið og eina sauðsvarta stutthempu og karlmannsbuxur með sama lit og eina karlmannssokka og tvo trefla, annan bláan en hinn mislitan.”

Lögþingismennirnir voru ekki í neinum vafa um að Jón væri sannprófaður að fullkomnum merkurstuldi. Þar sem þessi stuldur var sá fyrsti sem hann hafði orðið uppvís af skyldi hann þó ekki straffast á lífinu í þetta sinn,

„... heldur vera útlægur af landinu og hafa misst sinn frið og ábyrgist sjálfur hversu honum lukkast af landinu burt að rýma, og sé honum frestur unntur til þess, allt fram til næstkomandi 15. nóvembris, hálfum mánuði eftir allraheilagamessu. En verði þessi Jón Þórarinsson hér í landinu fundinn eftir áðurnefndan 15. nóvembris þá skal hann grípast hvar sem hann verður staddur og færast þeim næstasýslumanni.”

Í niðurlagi dómsins er lýst auðkennum Jóns Þórarinssonar þeim til upplýsingar sem á hann kynnu að rekast á landinu eftir nefndan dag. Þau eru:

„... meðalmaður vexti, dökkjarpur á hár, kringluleitur, brúnadökkur, rauðleitur í andliti, blóðdökkur, smáeygður, munnstór, með lítið sprottinn dökkan kamp, frammynntur, með uppbretta efri vörina, þykkvari þeirri neðri, hökusmár, nefdigur og það sívalt, ógeðslegur í útliti, hraustlegur, þykkvaxinn, álútur í framgöngu, herðamikill, kálfaþykkur, ei ófallega á fót komið.”

Ef marka má orð Magnúsar Stephensen hafði dregið verulega úr virðingarbragnum yfir yfirréttinum á síðari hluta 18. aldar og hafði hann þó aldrei risið hátt. Sem fyrr reyndist erfitt að skipa dóminn hæfum mönnum.

Um það seijir Maqnús, sem þá var orðinn lögmaður:

"Meðdómendur hefir orðið að tína saman úr ferðamannaslangri, sem statt var á lögþinginu ..., og dómurinn hefir ekki orðið fullskipaður stundum, nema fengnir væru til lögréttumenn og bændur. Þessir meðdómendur, sem kallað var að sætu í dóminum, þekktu ekkert til málanna, sem dæma átti. ... Þegar talið er, að menn sitji og greiði dómsatkvæði, þá er í rauninni geispað og gapað af leiðindum. ... Málflutingur er að mestu fólginn í hnýfilyrðum, sem fávísir málflytjendur hreyta hver í annan."

Ekki var húsnaiði rjettarins til að öika á virðingu hans. Á Þinqvödlum havði lenqi staðið lítið timburhús, lögrjettuhús'ið, þar sem dómþinq voru haldin. Ár'ið 1787 er ástand hússins til umraiðu hjá ifirvöldum. Í brjevi til ivirvalda í Danmörku er talið óhjákvaimilect að láta fara fram viðqjerð á lögrjettuhús'inu.

„En lögréttuhúsið var svo farið, að eigi virtust tök á að þar yrði réttur haldinn næsta sumar án aðgerðar, nema áður væri trygging fyrir óvenjulegri veðurblíðu um þingtímann, líkt og sumarið 1786, en þá mátti einu gilda hvort rétturinn var haldinn inni eða undir berum himni. Sögðu menn að betra væri að halda réttinn í tjaldi eða undir berum himni en í lögréttuhúsinu sökum dragsúgs þar.”

Gildi Jónsbókar í dag

Nokkur ákvaiði Jónsbókar qilda enn í dag og eru þöij elstu lög sem í qildi eru á Íslandi, að undanskildum Kristnirjetti Árna biskups Þorlákssonar frá 1275. Þöij ákvaiði sem enn qilda eru jabn víðtaik og þöij eru mörq en þöij fjadla um alt frá díravernd til viðurlaga við líkamsárásum.

Í Jónsbók er kabli sem nemdur er þjóvabálkur og fjadlar um öiðqunarbrot og þair refsingar sem liqqja við þeim. Talað er um þjóvabálkinn enn þann dag í dag þegar menn seija: eitthvað taki út ivir adlan þjófabálk. Það merkir að eitthvað er óheirilect eða hevur kjeirt um þverbak.