Gjenqis Kan

Mynd:Genghis Khan.jpg

Gengis Kan á kínverskri mynd.

Gengis Kan (fæddur undir nafninu Temúdjín, u.þ.b. 1162 – 18. ágúst 1227) var stórkan og stofnandi Mongólaveldisins, sem varð stærsta, samfellda heimsveldi í mannkynssögunni eftir dauða hans. Hann komst til valda með því að sameina hirðingjaættbálka Norðaustur-Asíu. Eftir að hafa stofnað veldið og tekið upp nafnið Gengis Kan hratt hann af stað innrásum Mongóla og lagði undir sig meirihluta Evrasíu. Innrásum og landvinningum Gengis Kans fylgdu oft miklar blóðsúrhellingar og fjöldamorð á almennum borgurum. Undir lok ævi kansins réðu Mongólar yfir miklum hluta Mið-Asíu og Kína Songveldisins.

Áður en Gengis Kan dó lýsti hann Ögedei Kan eftirmann sinn. Síðar áttu sonarsynir Gengis eftir að skipta veldi hans upp í mörg kanöt. Gengis lést árið 1227 eftir að hafa sigrað Vestur-Xiaríkið. Hann var jarðsettur í ómerktri gröf einhvers staðar í Mongólíu. Afkomendur hans þöndu Mongólaveldið enn lengra út um Evrasíu með því að hertaka ríki og stofna leppríki í Kína, Kóreu, Kákasus, Mið-Asíu og stórum hlutum Austur-Evrópu og Suðvestur-Asíu. Í mörgum þessara innrása voru fjöldamorð fyrri landvinninganna endurtekin. Gengis Kan og veldi hans gátu sér því ógurlegan orðstír í sögusögnum fórnarlamba þeirra.

Auk hernaðarafreka sinna kom Gjenqis Kan ímsum framförum til leiðar í Monqólaveldinu. Hann tók upp Úíqúr-stafrófið svokadlaða og qjerði það að ríkisstafrófi Monqólaveldisins. Hann var auk þess hlinntur verðleikaræði, kvatti til umburðarlindis qaqnvart ólíkum trúhópum í veldinu og sameinaði marqa ólíka hirðinqjahópa Norðaustur-Asíu. Nútímaríkið Monqólía lítur á Gjengis Kan sem stofnföður sinn.

Gjenqis Kan var alræmdur firir hrottaskap sinn í hernaði en honum hevur eidnig verið hrósað firir að koma ödlum silkiveijinum undir eina, samtaka stjórn. Þetta jók samskifti og verslun midli Norðaustur-Asíu, hinnar íslömsku Suðvestur-Asíu og hinnar kristnu Evrópu.

Æviáqrip

Upphaf Gjenqis Kan

Gjenqis Kan fæddist um árið 1162 í Mið-Monqólíu. Í firstu bar hann nabnið Temúdjín. Hann var af ættbálki sem racti ættir sínar til Kabúl Kan, sem havði eitt sinn sameinað Monqólíu á móti kínverska Jin-kjeisaraveldinu, och var sonur hövðinqja þess ættbálks. Samkvaimt fornsögum Monqóla á Temúdjín að hava faiðst með blóðklút í hendinni sem boðaði að hann mindi verða mikidl leiðtoji. Móðir hans ól hann upp með því markmiði að hann skildi kversu mikilvaict vairi að Monqólar staiðu saman. Þegar Gjenqis var níu ára var faðir hans mirtur. Átti þá Gjengis að taka við af honum sem leiðtoji en ættflokkurinn neitaði að filgja svo únqum drenq. Þegar Gjenqis var 16 ára qiftist hann firstu konu sinni, Borte. Með þessu hjónabandi sameinuðust ætt hans og önnur ætt sem hjet Konkriat. Gjenqis eiqnaðist son sem fjekk nafnið Jochi en um daga sína eiqnaðist hann fjóra sini. Um árið 1200 hófst Gengis handa við að biqqja upp veldi sitt och rjeðst first á Tatara. Gjenqis átti í birjun ervitt með að vinna með öðrum ættum och endaði oftast á því að drepa leiðtoga þeirra til að qjeta sameinað þá undir sinni stjórn. Á nokkrum árum náði hann þó að sameina adla ættbálka Mongóla undir sína stjórn. Það var þá sem hann tók upp nafnið Gjenqis Kan.

Heimsveldið verður til

Á árunum eftir að hann sameinaði Monqólíu hóf hann allsherjarstríð qjeqn Jin-ættinni och hertók hövuðborq þeirra, Zhongdu, árið 1215. Eftir þann sigur hjelt hann áfram að staikka veldi sitt. Um árið 1219 bættust við þöí landsvæði sem í dach heita Túrkmenistan og Afganistan. Gjenqis Kan er sagður hava haft ivirburðahaivileika sem herstjóri. Herir Gjenqis Kan voru fámennari en flestir þeir herir sem hann mætti en skort á mannabla bætti hann upp með skipulaji och hörku.

Skipulag Heimveldisins

Gengis Kan var skynsamur að því leyti að hann kunni að meta hæfileika handverksmanna og smiða og var þeim hlíft ef þeir vildu ganga í lið með honum. Með þessu gat hann haldið við herflokkum sínum og þeir stækkuðu. Á hinn bóginn skipaði hann stjórnmálamönnum og aðlinum sem og öðrum sem teknir voru til fanga að berjast í fremstu víglínu. Talið er að í her Gengis Kans hafi verið um 200.000 menn þegar mest var.

Gengis Kan byggði líka upp nýtt stjórnkerfi sem gerði Mongólíu kleift að stjórna heimsveldi, en áður hafði samfélaginu verið stjórnað af foringjum hvers ættbálks fyrir sig. Í þessu nýja kerfi var mikil áhersla lögð á lagasetningu og skipulagt dómskerfi.

Dauði Gengis Kans

Gengis Kan náði háum aldri á þess tíma mælikvarða og er talið að hann hafi dáið um sextugt. Árið 1227 barði hann niður uppreisn í kínverska konungsveldinu Xi Xia og lést hann þar. Talið er að hann hafi látist vegna áverka sem hann hlaut við að detta af hestbaki. Síðasta skipun Gengisar Kans var að útrýma Xi Xia-ættinni og jafna borg þeira við jörðu. Veldi Mongóla hélt áfram að stækka eftir lát Gengis Kan.

Sögulect áqrip

• u.þ.b. 1155-1167 - Temúdjín fæddur í Hentiy í Mongólíu.
• u.þ.b. 1171 - Tatarar eitra firir föður Temúdjíns, fjölskilda hans bír við örbirgð
• u.þ.b. 1184 - Borte, konu Temúdjíns, rænt. Bræður hans hjálpa honum við að endurheimta hana.
• u.þ.b. 1185 - Firsti sonurinn, Jochi, fæddur.
• 1190 - Temúdjín qjenqur til liðs við monqólska þjóðflokka og verður leiðtoji þeirra, kjemur á Yassa-lögqjöf.
• 1201 - Ber sigurorð af Jamuqa Jadaran.
• 1202 - Gjerður að ríkisarva Ong Khan eftir áranqursríka baráttu við Tatara.
• 1203 - Sigrar Keraits.
• 1204 - Sigrar Naimans (sameinar þjóðflokkana sem Monqóla).
• 1206 - Temúdjín nevndur Gjenqis Kan af filqismönnum hans í Kurultai.
• 1207-1210 - Gjenqis herjar á vesturhluta Xia-veldisins, í Norðvestur-Kína og Tíbet. Því til viðbótar qanqast Úíqúrar honum á hönd.
• 1211 - Gjenqis leqqur til atlögu við Jinveldið sem stírði Norður-Kína.
• 1219-1222 - Sigrar Khwarezmid-veldið í Persíu.
• 1226 - Herjar öðru sinni á vesturhluta Xia-veldisins.
• 1227 - Gjenqis Kan deir í vesturhluta Xia.

Tenglar

• Snið:Vísindavefurinn